ابوحامد احمد بن محمد اسفراینیاَبوحامِدِ اِسْفَرایِنی،، احمد بن محمد بن احمد (۳۲۴-۴۰۶ق/۹۵۵-۱۰۱۶م)، فقیه بزرگ شافعی می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - استاد ایام نوجوانی ۳ - اساتید فقه ۴ - اساتید حدیث ۵ - کرسی تدریس ۶ - شاگردان ۷ - جایگاه ابوحامد نزد حاکمان ۸ - اقامت درمحله دارقطنی ۹ - پیشوای شافعیان عراق و شیخ المذهب ۱۰ - آراء ابیوحامد در منابع فقه شافعی ۱۱ - آثار و تألیفات ۱۱.۱ - التعلیقة الکبری ۱۱.۲ - تألیفات دیگر ۱۲ - فهرست منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - محل تولدچنانکه از منابع برمی‌آید، ابوحامد در اسفراین زاده شد ۲ - استاد ایام نوجوانیو از نوجوانی نزد تنی چند از شیوخ آن شهر همچون ابراهیم بن محمد بن عبدک شعرانی دانش آموخت. ۳ - اساتید فقهدر ۳۶۴ق برای ادامه تحصیل راهی بغداد شد و در آن‌جا نزد ابوالحسن بن مرزبان و عبدالعزیز دارکی به آموختن فقه شافعی پرداخت. ۴ - اساتید حدیثوی همچنین از ابوالحسن دارقطنی ، ابوبکر اسماعیلی و ابن عدی جرجانی حدیث فراگرفت. [۱]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۶۸-۳۶۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲]
نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۰۸-۲۱۰، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
۵ - کرسی تدریسابوحامد از ۳۷۰ق در بغداد به تدریس پرداخت و تا پایان عمر به این کار اشتغال داشت. [۳]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۶۸-۳۶۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۱، ص۲۲۶-۲۲۸، به کوشش عبدالرحمن بن یحیی، حیدر آباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
۶ - شاگردانبه گفته خطیب بغدادی که خود در مجلس وی حضور می‌یافته، بسیاری از دانشمندان سرشناس آن زمان در درس وی شرکت می‌جستند. از جمله شاگردان و روایت‌کنندگان وی می‌توان از ابوالطیب طبری ، ابوالحسن ماوردی ، احمد بن محمد محاملی و حسن بن محمد خلّال یاد کرد. [۵]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۶۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۶]
ابو اسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقاء، ج۱، ص۱۲۷-۱۳۴، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۷ - جایگاه ابوحامد نزد حاکماناز برخی حکایات تاریخی چنان برمی‌آید که ابوحامد نزد سران حکومت حرمت بسیاری داشته است. [۷]
سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۶۴، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
[۸]
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۵۸، به کوشش عبدالله جیوری، بغداد، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
۸ - اقامت درمحله دارقطنیوی در ۳۹۸ق در جریان درگیریهای فرقه‌ای در بغداد مورد آزار قرار گرفت و به ناچار مدتی در محله دارقطنی اقامت کرد و چند سال بعد در بغداد درگذشت. [۱۰]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۷۰، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۹ - پیشوای شافعیان عراق و شیخ المذهبنووی [۱۱]
نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۰۸، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
ابوحامد را پیشوای شافعیان عراق و شیخ المذهب خوانده و برخی او را مُجَدّدِ فقه شافعی در رأس سده ۴ق شمرده‌اند. [۱۲]
ابن اثیر، مجدالدین، جامع‌الاصول، ج۱۲، ص۲۲۲، به کوشش محمد حامد فقهی، قاهره، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.
[۱۳]
نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۱۰، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
۱۰ - آراء ابیوحامد در منابع فقه شافعیآراء وی در منابع فقه شافعی بسیار مورد توجه بوده [۱۴]
نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۱۰، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
و سبکی پاره‌ای از آراء خاص او گرد آورده است. [۱۵]
سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۶۸-۷۴، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
[۱۶]
عبادی، محمد بن احمد، طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص۱۰۷، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
۱۱ - آثار و تألیفات۱۱.۱ - التعلیقة الکبریمهمترین تألیف وی التعلیقة الکبری است که بسیار مفصل و از منابع اصلی مکتب فقهی شافعی عراق و گروهی از فقهای مکتب خراسان بوده است. ظاهراً نسخه‌های این کتاب اختلافاتی با یکدیگر داشته که نووی به گفته خود در شرح المهذب این اختلافات را بیان کرده است [۱۷]
نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۱۰، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
[۱۸]
سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۶۸، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
[۱۹]
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۵۸، به کوشش عبدالله جیوری، بغداد، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
و سبکی و ابن صلاح در مواردی از التعلیقه، نقل کرده‌اند [۲۰]
سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۶۸-۷۲، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
[۲۱]
ابن اصلاح، عثمان بن عبدالرحمن، ادب المفتی و المستفتی، ص۱۰۸به کوشش موفق عبدالله عبدالقادر، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
.۱۱.۲ - تألیفات دیگرهمچنین سبکی کتابی از ابو حامد در اصول فقه، و کتاب منسوب به وی، الرونق را دیده بوده است [۲۲]
سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۶۸، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
و ابن خلکان [۲۳]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۷۳.
کتابی دیگر با عنوان البستان به وی تسبت داده شده.۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل. (۲) ابن اثیر، مجدالدین، جامع‌الاصول، به کوشش محمد حامد فقهی، قاهره، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م. (۳) ابن خلکان، وفیات. (۴) ابن اصلاح، عثمان بن عبدالرحمن، ادب المفتی و المستفتی، به کوشش موفق عبدالله عبدالقادر، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م. (۵) ابن اصلاح، عثمان بن عبدالرحمن، مقدمه، به کوشش عائشه عبدالرحمن، قاهره، ۱۹۷۴م. (۶) ابو اسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۷) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جیوری، بغداد، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. (۸) خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۹) سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م. (۱۰) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمن بن یحیی، حیدر آباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م. (۱۱) عبادی، محمد بن احمد، طبقات الفقهاء الشافعیه، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م. (۱۲) نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوحامد اسفراینی»، ج۵، ص۲۰۵۹. |